نوشته بهمن منصوری – موسسه تاک
ای نام تو بهترین سر آغاز بی نام تو نامه کی کنم باز
تامین مالی خرد دیر به ایران رسید و هنوز هم نرسیده دارد زیر بار پوپولیسم، ملاحظات سیاسی و ناشی گری های حرفه ای نفس نفس میزند. تامین مالی خرد یا میکروفینانس آمیزه ای است از پس اندازهای خرد؛ اعتبارات خرد و بیمه های خرد. این رشته از تامین مالی یا “فینانس” خرد خوانده میشود نه بخاطر آنکه ابعاد آن خرد هستند، بلکه دارای شرایط و ویژگیهایی هایی است که آنرا قابل دسترسی گروه هدفی میسازد که در برگیرنده خیل مردم کمتر برخوردار و اغلب فقیر و آسیب پذیر و چه بسا آسیب دیده میباشد. روستاییان و زنان از مهمترین این گروه هستند و تحولات نه چندان میمون اجتماعی نیز همچنان جمع روز افزونی از حاشیه نشینان شهری و زنان سرپرست خانوار را بدین گروه می افزاید. برای این جمع نخستین و مهمترین بخش تامین مالی خرد، پس انداز است و در باور و آموزش های تاک دومین و سومین آن هم باز همین پس انداز است. پس انداز است که تاب آوری معیشت های خرد خانوارهای بینوا و کمتر برخوردار را در برابر پیشامدهای ناگوار افزایش میدهد. همچنان پس انداز است که اغلب به شکل گیری هسته اولیه بنگاههای خرد و کوچک کمک میکند. ولی این بخش حیاتی در برنامه هایی که اکنون در ایران به عنوان تامین مالی خرد خوانده میشوند عملا مغفول مانده است. اگر هم باشد فقط نامی است بدون آنکه ابزار و محصولی درخور، بدان تحقق بخشیده باشد. پس انداز، که روزگاری نیمه پنهان تامین مالی خرد خوانده میشد و امروزه بنیان این صنعت دانسته میشود، در تمام طرح ها و تمهیدات تامین مالی خرد در ایران کاملا مفقود میباشد. اما تامین مالی خرد پایدار، باید حاصل و نتیجه واسطه گری مالی یعنی گردآوری پس اندازها و تبدیل آنها به مجموعه ای از وامها باشد. اما در ایران تامین مالی خرد چیزی نیست جز همان اعتبارات خرد سنتی که حاصل توزیع منابعی است که از بخش دولتی و یا واحد های مختلف سازمان ملل متحد بخصوص یو.ان.دی.پی. در ابعاد کوچک و با شرایط غیر قابل توجیه بین یک گروه هدف که یا برحسب ژانر (جنسیت) و یا محل جغرافیایی و یا محدوده یک پروژه تعریف شده است. به جرأت میتوان گفت که برنامه بانکداری پیوندی ـ که این تارنامه وقف آن شده است – تنها برنامه ای است در ایران که واسطه گری مالی همراه با پیوندی ضابطه مند با بازار سرمایه منشاء اعتبارات خرد آنست.
ولی ما بر آن شده ایم که آن را راهـوار و تازه نفس کنیم تا با آن بتوان بارهایی گران را به سر منزل توسعه اقتصادی و اجتماعی رساند. این تارنامه قرار است کمکی باشد در برداشتن همان بار و شناساندن بیشتر و بهتر “تامین مالی خرد” با وجوه مختلف آن به عموم ولی به ویژه به سیاستگذاران، برنامه ریزان توسعه، بانکداران و دانشجویان و دانش آموختگان رشته های اقتصاد و توسعه روستائی. پس این تارنامه که مستقیماً از تجارب میدانی و عملی در ایران و نیز در خارج از ایران نشأت میگیرد، سعی بر آن دارد که استفاده صحیح و بهنگام از یک رویکرد کلیدی برای بهبود معیشت مردم کم درآمد و آسیب پذیر و یا به عبارتی دیگر در راه رونق بیشتر اقتصاد مردمی را ترویج دهد. این اقتصاد مردمی همان است که مسیر اصلی آن بخش غیررسمی را میسازد، معیشت مردم کم درآمد در آن است و تولید بنگاه خرد با عرق جبین و کد یمین اشان.
بخش غیررسمی اغلب جدی گرفته نمیشود و گاه نه چندان مفید تلقی میگردد. ولی واقعیتی است که صاحبان نظام تدبیر در کشورهای در حال توسعه باید آن را بپذیرند و در برنامه ریزی های خود فراموش نکنند که بهرحال این بخش آمده است تا که بماند. نقش آن هم در تولید ناخالص ملی و اشتغال در کشور های درحال توسعه بسیار مهم است. همچنانکه در ایران رو به افزایش بوده است و طی دو دهه گذشته سهم آن از تولید ناخالص ملی از دو درصد به بالاتر از بیست درصد رسیده است و بدین ترتیب منبع مهمی برای اشتغال بویژه اشتغال زنان، آن هم در روستاها، شده است. دولت با شناخت این واقعیت، باید برای بهبود بهره وری در این بخش، برنامه و ابتکار داشته باشد. گسترش تامین مالی خرد با اجزاء سه گانه اش یعنی اعتبارات خرد، پس انداز و بیمه های خرد و روش های بهینه اش یکی از چنین برنامه هاست. این را هم اضافه کنیم که این رویکرد بکار تقویت و پشتیبانی از جایگاه کشاورزان خرده پا و بهره برداریهای خانوادگی نیز میاید – همانهائی که مجمع عمومی سازمان ملل متحد به پاس از نقش غیر قابل تردیدشان در تغذیه میلیاردها نفر جمعیت کره زمین و هم چنین به شکرانه پاسداری از میراث هزارها بذر به زمین سپردن و صبورانه به پایش نشستن تا رزق میلیاردها بشر دیگر فراهم گردد، سال ۲۰۱۴ را بنام آنان نامیده بود. باشد که همچنان حرکت از آنان باشد تا برکت از زمین رخت بر نبندد. بدین ترتیب است که این تارنامه نخستین منبعی میشود که رابطه تنگاتنگ بین تامین مالی خرد و حفاظت از محیط زیست را مورد تاکید قرار میدهد.
این تارنامه بر آنست که شناخت صحیحتری از تامین مالی خرد و پتانسیل های آن ارائه دهد تا آنرا تنها به شکل اعتبارات خرد سنتی و ارزان قیمت و ناپایدار و مقطعی که دولت ها پخش میکنند، و اغلب نیز بدست آنها که گروه هدف هستند نیز نمیرسد، نبینیم. عنصر پایداری مهم ترین وجه ممیزه تامین مالی خرد با اعتبارات دولتی است. در فعالیت های دولتی که امثال آن فراوانند، برای یک بار اعتباراتی ارزان برای رفع یکی از نیازهای مالی فرد به متقاضی داده می شود. اما در تامین مالی خرد ما بدنبال آن هستیم که تمامی خدمات مالی و نه فقط اعتبار را به آنها ارائه نمائیم چرا که خدمات مالی مورد نیاز فقرا تنها اعتبار نیست. علاوه بر این می خواهیم چنین دسترسی به خدمات مالی به صورتی پایدار و قابل پیش بینی برای فرد متقاضی ایجاد شود. بر اساس این ملاک، یعنی پایداری بسیاری از برنامه های دولت که ظاهراً در قالب مالیه خرد عرضه میشوند را نمی توان در قالب این پارادایم قرار داد.
بسیار بجاست که در اینجا نقلی از مطالعه اثریابی طرح بانکداری پیوندی در ایران را بیافزاییم و متعهد شویم که این تارنامه در چنین راهی گام برخواهد داشت:
نگرش دولت در فقرزدائی در کشور مبتنی بر رویکردی است حمایتی، در حالی که تامین مالی خرد بدنبال توانمندسازی فقرا است. دولت بر اعتبار تأکید دارد و تامین مالی خرد بر پس انداز؛ دولت بدنبال اعتبارات ارزان از محل منابع دولتی است اما تامین مالی خرد بدنبال اعتبارات از محل انباشت پس اندازها است و نرخ آن هم بر اساس هزینه های مؤسسه تامین مالی خرد تعیین می شود؛ دولت بدنبال ساز و کارهای متعارف بانکداری است، در حالی که تامین مالی خرد از ساز و کارهای ابتکاری استفاده می‌نماید؛ دولت بدنبال دخالت در مدیریت و تخصیص منابع است ولی مالیه خرد بدنبال مدیریت مبتنی بر اصول حرفه ای این صنعت است؛ دولت از شیوه های نامناسب مانند نرخ بهره پائین برای هدف گذاری استفاده می نماید که اغلب بی اثر باقی میماند؛ اما در تامین مالی خرد از ساز و کارهای ابتکاری برای اصابت به گروه هدف استفاده می شود. بنابراین تلاش های دولت برای ارائه اعتبار به فقرا با ویژگی هائی آنچنان با اصولی که برای موفقیت تامین مالی خرد تأکید می شود، چندان سازگاری ندارد و حتی می توان بر جهت گیری های بلند مدت مؤسسات تامین مالی خرد اثرگذار باشد.
